گزارشی از نشست تخصّصی تاریخ انگاره ذکر در فرهنگ اسلامی
- دسته: اخبار
- نمایش از شنبه, 22 اسفند 1394 12:17
- مدیر سایت
- بازدید: 2363
به همّت پژوهشکدۀ مطالعات قرآني و با همکاري انجمن ايراني مطالعات قرآني و فرهنگ اسلامي ،نشست تخصّصي «تاريخ انگاره ذکر در فرهنگ اسلامي» در روز يکشنبه، 16 اسفند با سخنراني دکتر فرهنگ مهروش، استاديار دانشگاه آزاداسلامي و در محل پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي برگزارشد.
خانم دکتر قبادي هيئت علمي و مدير گروه علوم قرآن و حديث پژوهشگاه در ابتداي نشست توضيحاتي در مورد تاريخ انگاره ارائه دادند . سپس دکترمهروش در آغاز سخنانش گفت: ما به طور کلي با طيف وسيعي از عبادات روبرو هستيم و اين طيف از عبادات کاملا فردي تا عبادات اجتماعي را در بر مي گيرد. علي‌رغم اين تنوع،مي توان گفت در عبادت قدسيات به ياد آورده مي‌شود و در قالب عبادت زباني تجلي مي‌يابد که نماز از شاخص ترين آنها به شمار مي آيد.وي در ادامه خاطر نشان کرد که به جز اين آيين‌ها که کمابيش رايج‌اند، آيين‌هايي نيز وجود دارند که به عنوان ذکر خوانده مي‌شوند.
ذکر در معنايي لغوي و اصطلاحي يادکردن خوانده شده است.امروزه ما از جلسه مذاکره علمي ياد مي‌کنيم و ممکن است کاربردي از ذکر در اين معنا در گذشته وجود داشته است. بحث من اين است که گزارشي از شکل‌گيري ذکر و تاريخ آن ارائه بدهم.
ايشان با بيان اينکه اين کار آسان نيست ، گفت: مشکل اول اين است که از سويي در زمينه روايات نمي‌توان به طور مشخص درباره اينکه کدام روايات درست و يا نادرست است سخن گفت. برخي از احاديث براي مشروعيت بخشي به برخي اعمال درست شده است و نمي‌توان به راحتي در بررسي تاريخ انگاره ذکر از روايات استفاده کرد. مشکل بعدي اين است که از دو قرن اول منابع کافي و زيادي وجود ندارد و عمده تحولات ذکر در اين بازه زماني اتفاق افتاده است.بنابر اين بررسي آييني که در قرن پنجم تثبيت شده است از آييني که از آغاز وجود داشته است، به خاطر همين مساله راحت‌تر است.
آيين‌هاي ذکر فردي
دکتر مهروش با بيان اينکه آيين‌هاي ذکر دو گونه است، گفت: ما آيين‌هاي فردي و آيين‌هاي جمعي داريم و به همين تناسب ما ذکر فردي و جمعي داريم. در اين ميان نماز خود در قرآن به معناي ذکر نيز آمده است اما چون دامنه گسترده‌اي دارد بحث جدايي مي‌طلبد.
وي افزود: آيين‌هاي ذکر فردي مصاديقي از جمله بيان الفاظي براي ياد خدا، لبيک گفتن در ايام حج، دعا کردن، قرائت قرآن به شکل فردي، صلوات بر پيامبر اکرم(ص)، اذان گفتن و تکرار اذان، مراسم اعتراف و استغفار را در بر مي‌گيرد و برخي از اين اعمال در گذشته دامنه وسيعي داشته است براي مثال ذکر صلوات در گذشته کارکردهاي وسيع‌تري داشت است.
ايشان تصريح کرد: به نظر مي‌آيد ذکر فردي کارکردي طلسم گونه داشته باشد و اين خيلي شبيه اعمالي بود که در اقوام اوليه براي دفع شيطان و جذب فرشتگان انجام مي‌شد. نگاهي به روايات اين مساله را تصريح مي‌کند. ذکر فردي موجب جذب ملائکه و دفع شيطان مي‌شود. آرامش، سلامت جسم، در امان ماندن از صاعقه و برکت نيز از کارکردهاي ذکر فردي است و بر خلاف ديگر آيين‌ها حدي براي ذکر فردي در معارف ديني بيان نشده است.
وي ادامه داد: از سوي ديگر تصريح شده است که ذکر بايد در زماني گفته شود که احتمال غلبه شيطان بيشتر است، از اين جمله مي‌توان به صبح و پيش از آغاز کار روزانه، پس از کار روزانه، پيش و پس از غذا، در هنگام ازدحام، در ميان غافلان و در آشوب‌هاي فردي اشاره کرد.
آيين‌هاي ذکر جمعي
وي با بيان اينکه ذکرهاي جمعي اشکال متنوعي دارند، گفت: وجه مشترک همه اين ذکرها اين است که به صورت جمعي بيان مي‌شوند. اقسام ذکرهاي جمعي در دوران اوليه عبارت بود از جلسات استغفار پيش از نماز صبح، جلسات بررسي و انديشه ديني، جلسات ذکر فرقه‌اي و جلسات وعظ قصاص. اين اشکال تا قرن سوم قمري وجود داشت و از اول قرن سوم شکل‌هاي پيچيده‌تري از جلسات ذکر به وجود آمد که تا به امروز ادامه داشته است.
دکتر مهروش افزود: در جلسات وعظ قصاص، داستان‌هاي ديني و تفکرات مذهبي خاصي ترويج مي شد و سطح نازل‌تري از جلسات ذکر علمي را شاهد بوديم .ليکن از اين مجالس نيز با عنوان مجلس ذکر ياد مي شده است.بنابراين مي توان گفت از قرن سوم مجلس ذکر پيچيده شده و همه انواع پيشين را در بر گرفت و از شکل جلسه علمي خارج شده و نوعي حالت سرگرمي به خود گرفت که در آن مجلس روايت ذکر با قصه‌ها وحکايات تلفيق شده است. اين جلسات همين‌طور مباحث فرقه‌اي و استغفار سحرگاهي را با خود دارد.
