انجمن مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی ایران

کاربرد الگوهای انسان شناسی از منظر قرآن کریم+تصاویر

پژوهشکده مطالعات قرآنی با همکاری انجمن مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی ایران در روزهای 8 و 9 شهریور 1394 نشست تخصصی "کاربرد الگوهای انسان شناسی از منظر قرآن کریم" را برگزار نمود. دکتر فروغ پارسا ،دبیر علمی انجمن، که در ابتدای نشست ، طی سخنانی یادآوری نمودند که برای ارتقای کمّی و کیفی پژوهش های قرآنی باید به سوی گسترش روش شناسی در حوزه مطالعات

قرآنی حرکت نمود و اجرای این کارگاه  گامی در جهت این هدف راهبردی پژوهشکده و انجمن  بوده است . دبیر علمی انجمن با مرور بر تاریخچه فعالیت های قرآنی حرکت سید جمال الدین اسدآبادی در طرح گفتمان عصری سازی تفسیر قرآن را آغاز گر تحول این حوزه دانست. وی تأکید کرد که رویکردهای  تاریخی نگرانه ، معنا شناسانه و انسان شناسانه در پژوهش های قرآنی معاصر نتیجه اندیشه های سید جمال و شاگردان وی بوده است. دکتر پارسا با اشاره به پیشینه رویکرد انسان شناسانه در مطالعات قرآنی تذکر داد آشنایی پژوهشگران قرآنی با علم انسان شناسی و روش شناسی آن در زمان حاضر ضرورت دارد.
در ادامه آقای دکتر پاکتچی به عنوان دومین سخنران بحث های مقدماتی، ارتباط حوزه انسان شناسی و مطالعات قرآنی را مطرح و گزارشی نسبتاً تفصیلی از کارهای انجام شده توسط مسلمانان و مستشرقان ارائه دادند. بر اساس این گزارش علاوه بر محققان غربی ، محمود شکری آلوسی، فضل الرحمن ، محمد ارکون و محمد حمید الله از جمله اندیشمندان مسلمانی هستند که دانش انسان شناسی و تاریخ را به عنوان یکی از ضروریات تفسیر قرآن برشمرده و در این رابطه آثاری داشته اند. دکتر پاکتچی با اشاره به تقسیم انسان شناسی به دو شاخه اصلی انسان شناسی زیستی و فرهنگی  تأکید نمود  بیشتر محققان قرآنی بر انسان شناسی فرهنگی (cultural anthropology ) تمرکز کرده اند. ایشان انسان شناسی خویشاوندی، انسان شناسی شهرنشینی، انسان شناسی تعلیم و تربیت، انسان شناسی اقتصادی و انسان شناسی سیاسی را نیز در زمره انواع دانش انسان شناسی فرهنگی برشمردند و آیات (فرقان:54 ، احزاب:4 ، توبه:97 ، فجر:9 ، فاطر:28 ،نمل:34 ،..) را با رویکرد انسان شناسی فرهنگی مورد بررسی قرار دادند و بر ضرورت طرح چنین رویکردی در مطالعات قرآنی تاکید نمودند.
 دکتر مهدی مطیع عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان سخنرانی بخش بعدی نشست را به عهده داشتند. بحث کلی در باره انگاره های فرهنگی موجود در آیات قرآنی بود و ایشان انگاره مالکیت انسانی را در قالب آیات مرتبط با موضوع «برده داری» و «ازدواج» تبیین نمودند. وی اتخاذ رویکرد مردم شناسانه در بستر فرهنگ را زمینه ساز فهم فضای نزول آیات قرآنی و در نهایت فهم گفتمان قرآن برشمردند.در این راستا به تاکید وافر قرآن کریم به پیوند های نسبی بر مبنای آیات (هو الذی خلق من الماء بشرا فجعله نسبا و صهرا ، فرقان: 54 )و ( ما جعل ادعیاءکم ابناءکم ، احزاب:4 ) و سبب شناسی چنین امری ، در مقایسه با جهت گیری های معاصر نسبت موضوع فرزند خواندگی اشاره شد. نکته مورد توجه از این منظر  به عبارت ایشان این بود که از اینکه چنانچه انگاره های فرهنگی تغییر یابند، مفاهیم نیز عوض می شوند و حتی مولفه های معنایی واژگان تغییر می یابند. لذا می بایست به نحوه تغییرات فرهنگی در قرآن بسیار توجه نمود. به عنوان مثال انحصار مالکیت به ذات الهی در مفاهیم قرآنی، همچنین تمرکز بر مفهوم پرسشگری از اموال دنیوی انسان در حیات اخروی، موجب شد،  انگاره مالکیت در فرهنگ جاهلی تغییر بنیادینی یابد. وی فضاسازی های قرآنی را موجب پررنگ شدن جنبه انگیزشی تعالیم قرآنی دانستند. در این فضا، انگاره ها دگرگون شده ، واژه سازی انجام می گیرد و در نهایت فضای فرهنگی تغییر می یابد.
در بخش پایانی نشست، آقای شیرزاد در حوزه ارتباط انسان شناسی اقتصادی با مطالعات قرآنی، مطالبی بیان کردند. وی کاربرد واژگان (شراء، قرض، ربا، تجارت، ربوا، بیع) در آیات قرآنی را بر مبنای مطالعات ریشه شناختی، تاریخی و اقتصادی به نحو مبسوط بیان نمودند و مویداتی مبنی بر اختصاص هر یک از این واژگان اقتصادی به دورانی خاص از اقتصاد عصر نزول قرآن کریم ارائه نمودند.
لازم به ذکر است که 60 نفر از اساتید و دانشجویان و قرآن پژوهان گرامی در روز اول نشست شرکت نمودند.
نشست در روز دوشنبه10 شهریور 1394 ادامه یافت. در آغاز روز دوم سرکار خانم دکتر پارسا اجمالا مروری بر مباحث نشست روز قبل داشتند . سپس آقای دکتر مهروش بحثی پیرامون «ضرورت باز تعریف علوم قرآن و حدیث با انسان شناسی» ارائه نمودند. از جمله نکات مطرح شده در این بحث عبارت بودند از :
-شاخه های مختلف علوم اجتماعی علی رغم اتخاذ روش های متفاوت، رسالتی مشترک داشته اند و از دستاوردهای دیگر علوم بهره برده است. در این میان مطالعات تاریخی، کهن ترین حوزه ای است که همواره با انسان شناسی پیوند داشته است. به عبارت دیگر عمده میراث انسان شناسی در ارتباط با مطالعه اقوام بدوی بوده است.
-در پاسخ به این پرسش که مطالعات  مردم شناسناسانه در پژوهش های علوم قرآن و حدیث چه ثمراتی در پی دارد ، باید گفت اتخاذ این رویکرد سبب می شود از اکنون تاریخی فراتر رویم و موضوعات عصر نزول را  با همان فهم معاصران عصر نزول دریافت نماییم. به عنوان مثال درک معنای آیه (علم الآدم الاسماء) و مفهوم دقیق «اسماء» منوط به مطالعات تاریخی و مردم شناسانه است؛ در عصر نزول « جادوگری » از حیث ایجاد امکان تصرف در طبیعت ،کاربردی همچون تکنولوژی داشته است. در این راستا آگاهی نسبت به اسم مقامات عالی رتبه، راهی برای تصرف در ساحت وجودی وی به شمار می آمده است. بر این مبنا می توان گفت موضوع تعلیم اسماء به انسان دلالت بر توانمند سازی انسان در مسیر تصرف در طبیعت داشته باشد.
-درک رفتارهای مرتبط با حج، جهاد، ازدواج،... مستلزم درک انسان شناسی فرهنگی و مطالعات مردم شناسانه است و موجب فهم عمیق تر مفاهیم قرآنی خواهد شد.
سپس آقای دکتر میرحسینی با موضوع « تعالی راست و پستی چپ »، رویکردی انسان شناسانه به دوگانه راست و چپ در فرهنگ اسلامی داشتند. ایشان پس از اشاره به جهانشمولی بحث دلالت واژه چپ بر معانی منفی و واژه راست بر معانی مثبت، این موضوع را در سطح ادبیات، گزاره های درون دینی و برون دینی مورد کاوش قرار دادند و فرضیاتی انسان شناسانه در شکل گیری این معنا مطرح نمودند.
در خاتمه جناب آقای دکتر پاکتچی طی سخنانی موضوع بسیار با اهمیت و نوین « انسان شناسی سیاسی» را مورد توجه ویژه قرار دادند. پیشینه این رویکرد مأخوذ از نظرات ژرژ بالندیه (1967) در فصل سوم «فرمانروای بیگانه» با عنوان «خویشاوندی و قدرت» می باشد. موضوع محوری در رویکرد پیشگفته این است که غریبه ها در فرمانروایی مورد تبعیت قرار گرفته اند. ایشان این نظریه را در پرتوی مطالعات ریشه شناسی تبارشناختی و گونه شناختی، تحلیل داده های یادمانی در مسیر تحول تاریخی و استفاده از داده های معاصر مربوط به جوامع به نحو تطبیقی با جامعه عربستان مورد بررسی قرار دادند. ادله فراوانی در ارتباط با آشنایی مردم عرب با گفتمان فرمانروای بیگانه ارائه گردید و در تحلیل نظری پایانی تاکید شد: قرآن کریم به موضوع «توزیع قدرت» به نحو حداکثری مورد توجه قرار گرفته ، قدرت های قبیله ای کاسته شده، تلقی الوهی از قدرت اصلاح گردیده و قدرت انسان در راستای قدرت خداوند متعال معنا می یابد.
نشست روز دوم که با شرکت 50 نفر از اساتید ، دانشجویان و علاقمندان برگزار گردید، پس از پاسخگویی به تعدادی از پرسش های صاحبنظران حاضر خاتمه یافت.

• < قبلی