انجمن مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی ایران

همایش ملی جریان شناسی تدبر قرآن کریم و ظرفیت‌های اجتماعی آن در ایران معاصر

همایش ملی جریان شناسی تدبر قرآن کریم و ظرفیت‌های اجتماعی آن در ایران معاصر در تاریخ

23/4/1400 به همت انجمن ایرانی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی و انجمن معاونت قرآن و عترت
از طریق لینک https://webinar.ihcs.ac.ir/b/ihc-ekp-eqq-xew برگزار گردید.
در این مراسم پس از تلاوت آیاتی از قرآن کریم و خواندن سرود ملی جمهوری اسلامی ایران، ابتدا

آقای دکتر محسن قاسم‌پور رئیس انجمن ایرانی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی و استاد گروه الهیات و
معارف اسلامی (علوم قرآن و حدیث) دانشگاه کاشان گزارشی از تعداد مقالات ارائه شده در این همایش
ارائه دادند و بیان کردند بیش از شصت مقاله علمی به دبیرخانه همایش ارسال شد که پس از
بررسی‌های کمیته علمی همایش حدود چهل مقاله برگزیده و چکیده آن ارائه خواهد شد و از بین این
مقالات هجده نفر سخنران انتخاب گردید.
2- آقای دکتر عبد الهادی فقهی‌زاده معاون انجمن قرآن و عترت و استاد گروه الهیات و معارف
اسلامی (علوم قرآن و حدیث) دانشگاه تهران بیان کردند تدبر با فهم، عقل، قلب رابطه دارد و سر تجلی
و ابزار تدبر است که با الهی بودن و آسمانی بودن قرآن در ارتباط است؛ و پیوند دارد با برکتی که به
مفهوم صحیح دینی خداوند در آخرین وحی نامه آسمانی به ودیعه گذاشت. از این نظرمی‌توان دریافت
تدبر ارتباط تنگاتنگی با عمل دارد. درواقع قرآن بیش از آنکه باید خوانده و حفظ شود باید به آن عمل
شود و رخنه کند در زوایای پیدا و پنهان زندگی ما و اندیشه بیافریند و مارا به حرکتی پویا و مستمر
وادارکند. خداوند دین و آیات الهی را خردپذیر معرفی می‌کند و راه دستیابی به این آموزه‌ها را تدبر
می‌شناسد. ایشان به تفاوت تفسیر و تدبر پرداختند که تدبر امری همگانی است برخلاف تفسیر که
تخصصی است. تفاوتی دیگر این است که تدبر درون‌زاست و چندان نیازمند علوم پیشینی نیست اما
تفسیر متاثر از علوم پیشینی مفسر است که گاه با پیش فرض‌های فراوان همنشین می‌شود. علامه
طباطبایی مهم‌ترین آسیب همه تفاسیر را درافتادن به حوزه تطبیق قرآن بر آراء شخصی معرفی می‌کند.
در تدبر باید به شدت از درافتادن در این وادی پرهیز کرد. تفسیر تدبری شناخت قرآن و شناخت همه
جانبه قرآن باتوجه به ریشه واژگانی تدبر، پس و پیش چیزی را در نظر گرفتن است که این امر شامل
شناخت واژگان می‌شود و می‌تواند طیفی از معانی را در بر گیرد؛ که به نوعی مفهوم تشکیکی است که
جوانب گوناگونی دارد که از طریق بیان مفاد استعمالی آیات شروع می‌شود و به مقاصد آیات می‌تواند
ختم شود. ویژگی دیگر تفسیر تدبری یا با تسامح ویژگی دیگر تدبر و لوازم آن در قرآن ناظر به نیازهای
فردی و اجتماعی بودن در بستر تحولات اجتماعی است. همچنین ویژگی دیگر تفسیر تدبری گزیده گویی
است که بسیار مفید وسودمند تر است. همچنین ایشان در پایان بیان داشتند تفسیر تدبری سه ظرفیت
اجتماعی را ایجاد می‌کند؛ ظرفیت اول گسترش دایره مخاطبان و روزآمدی و ناظر بودن به نیازهای
جدید دومین ظرفیت تالیف آثار جدید تفسیری و سومین ظرفیت استفاده از داده‌های جدید علمی و ورود
به عرصه‌ای که تنه می‌زند به تفسیر عصری ظرفیت جدید است که ما نمی‌توانیم خود را از علوم تولید
شده در عصری که در آن زندگی می‌کنیم مستغتی بدانیم.
3- آقای دکتر حسینعلی قبادی رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و استاد گروه زبان و ادبیات فارسی
دانشگاه تربیت مدرس بیان داشت یکی از امتیازات تمدن ایرانی این است که این تمدن بسیار هوشمندانه

گزینش‌گر است و ملت ایران از حیث حسن استفاده از قرآن کریم تقریبا در صدر قرار دارند و آن این
است که، قرآن را با هویت ایرانی گره زده‌اند. از آنجا که هویت یک امر پسینی است که به معرفت
استوار است؛ و این معرفت هویت ایرانی بصورت عمیق و ژرف با قرآن کریم گره خورده است. یکی
از عناصر بنیادی هویت امروز ایرانی معارف قرآنی با نگاه زیبایی‌شناسانه و دقیق همزاد پندارانه با
کیهان و از این منظر به قرآن نگاه کردن است. یکی از نیازهای جامعه امروز ما که می‌تواند با قرآن و
معارف آن پیوند داشته باشد این است که هویت ایرانی چگونه با قرآن گره خورده و چگونه می‎‌توان با
نسل جوان از این نظر حرف زد که بحث دایره مخاطبین در اینجا پیش می‌آید.
4- آقای دکتر محمد کاظم شاکر استاد گروه الهیات و معارف اسلامی (علوم قرآن و حدیث) دانشگاه
علامه طباطبایی (ره) به ارائه مقاله خویش با عنوان تدبر و تفسیر؛ دوگانه‌ای در جستجوی یگانه
پرداختد و در مورد عنوان خویش فرمودند: منظور از یگانه در اینجا معنا یعنی تدبر و تفسیر هردو با
جستجوی معنا است. منظور از تفسیر در عنوان حشو معنا و منظور از تدبر ساخت معنا است. ما در این
سخن از دو چیز حرف می‌زنیم یکی کشف معنا، دو از ساخت معنا. منظور از تفسیر کشف القطاء یعنی
برداشتن پرده و تدبر یعنی نقش کننده در معنا بخشی به آیات قرآن. در برخی تفاسیر متون مقدس آمده
است که، دو نوع نگاه می‌توان به متن کتاب مقدس داشت: یک نگاه به قرآن یا هر متن مقدسی یا حتی
هر متن ادبی که آن را به مثابه پنجره تلقی می‌کنند و یک نگاه به متن ادبی و متن مقدس و همچنین قرآن
به عنوان اینکه آن را به مثابه یک آینه تلقی می‌کند. و از آنجا که قرآن متن ادبی است باید آن را
بصورت آینه دید. خصوصیت یک متن ادبی این است که بیشتر گزاره‌های غیر اخباری دارد. استاد
محمد مجتهدی شبستری بیان می‌کند زبان اصلی قرآن اخباری است که می‌توان این زبان را به مثابه
آینه دید و می‌توان به مثابه پنجره هم دید. آقای امین خولی معتقد است قرآن در درجه اول یک متن ادبی
است و در ذیل آن گزاره‌های دیگر قرار دارد. از دیدگاه دکتر شاکر قرآن ابر روایت است که
روایت‌های مختلف را درون خود دارد و در درجه اول باید قرآن را اینگونه دید. در نگاه سنتی یک
چهارم قرآن داستان و یک پنجم آن دیالوگ است. اما در نگاه ما تمام مسائل مربوط به قیامت همه روایت
هستند که با این نگاه بیش از نیم قرآن بشکل روایت است. روایات دارای سه محاکات است؛ یکی حوادثی
که بر عالم واقع است و یکی پیکر بندی است که توسط راوی یا داستان نویس حوادث را بگونه‌ علی و
معلولی بهم پیوند می‌دهد و وحدتی برای آن بوجود می‌آورد. مرحله سوم که تدبر در قرآن، وقتی به
عنوان روایت به قرآن نگاه کنیم مرحله دوباره پیکر بندی است. داستان و روایت برای این است که
خواننده دوباره پیکر بندی کند یعنی در خود بازتاب دهد و فهمی نو از آیات قرآن داشته باشد.
5- خانم دکتر معصومه ریعان استادیار گروه الهیات دانشگاه بوعلی سینا همدان به ارائه مقاله خویش با
عنوان رهیافتی به ترجمه «تدبر» در قرآن به زبان‌های فارسی، انگلیسی و فرانسه پرداختند. در ابتدا به
بررسی واژه ترجمه پرداخته و بیان داشتند واژه ترجمه از ریشه تَرجَمَ و بعضی از ریشه رجم آوردند.
در اصطلاح فرایندبازگردادندن چیزی از زبانی به زبان دیگر است. ترجمه اولین بار به زبان فارسی
اتفاق افتاده و نوشته شده اهل فارس از سلمان فارسی خواستند که بسم الله الرحمن الرحیم را برایشان
ترجمه کند و اینگونه نوشته شد به نام یزدان بخشاینده. در قرن سوم علی بن سامانی درخواست ترجمه
قرآن به فارسی را کردند. ابتدا این کلمه تفسیر، نقل یا تاویل گفته می‌شد و در قرن پنجم به کلمه ترجمه
تبدیل شد. در اروپا نیز در رویارویی جهان اسلام با مسیحیت بحث ترجمه اتفاق افتاد که اولین ترجمه‌ها

در اسپانیا و بعد در هند بوجود آمد. ضوابط و قواعد ترجمه شامل: 1- ضوابط و قواعد موثر در اعتبار
ترجمه که وجود شرایط خاص در مترجم و دوری جستن از اعمال رای و رعایت مبانی و اصول ترجمه
است. 2- ضوابطی است که در کمال ترجمه لازمه است مثل امانت در ترجمه و سلاست ترجمه. بحث
دیگر در ترجمه توانش متن است که دو ضابطه را در نظر می‌گیرد:1- ضابطه پیوستگی 2- ضابطه
انسجام. در فرایند انسجام مترجم اطلاعات ضمنی را از منابع زبانی و فرازبانی و تفسیرات موضوعی به
صورت صریح و شفاف بیان کند که سه عنصر دارد: 1- واژگانی 2- دستوری یا ساختاری 3- ارتباط
مضمونی. در فرایند پیوستگی سازکار معنایی پنهان بررسی می‌شود که همه اجزای متن مورد بحث
قرار می‌گیرد. ایشان در ادامه به واژه تدبر پرداخته و بیان داشتند راغب اصفهانی در کتاب خویش واژه
تدبر را نیاورده و فقط تدبیر را به معنی فکر کردن در عاقبت کار آورده است. همچنین لغت شناسان این
واژه را حول تفکر و نگریستن به پیشینه امور بیان کردند. مفسرین واژه تدبر را به سه شکل بیان کردند،
مفسران کهن آن را مترادف فهم، تامل، تفکر و اندیشه و بدقت نگریستن مورد بررسی قرار دادند. تفاسیر
معاصر از اندیشه، تعقل، تذکر، تقوا، عرضه انسان بر قرآن و تطبیق عقاید خود با قرآن سخن گفته‌اند و
برخی آن را فربه دانسته و ترجمه نکردند. گروه سوم، گروه آکادمیک هستند که در بحث معناشناختی این
کلمه وارد شده‌اند. سپس در پایان بیان داشتند در ترجمه‌های مورد بررسی همه مترجمین مخصوصا
مترجمین فارسی تدبر را در واژگان ثانویه معنی کردند و هیچ کدام توجه جدی به بافت کلام نداشتند.
نتیجه‌ای که گرفته می‌شود این است که در زبان فارسی این ترجمه بیشترین بسامد را روی اندیشیدن
داشته است.
6- دکتر حسین مرادی زنجانی استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی زنجان به ارائه
مقاله خویش با عنوان گونه‌های تشویق به تدبر در بیان احادیث پرداختند. این احادیث به چند دسته تقسیم
می‌شوند:1- احادیثی که به اصل تدبر تاکید می‌کنند مثل ألا لا خَيرَ في قِراءةٍ ليسَ فيها تَدَبُّرٌ. در این حدیث
لا برعکس و درواقع الخیر بوده و به این نتیجه رسیدیم لا به معنی کل یعنی کل خیر. 2- احادیثی که به
طور موردی ما را تشویق به تدبر در قرآن می‌کنند و با سوالی مثل و ماسمعت، و ما تسمع و ما قرات
راوی از امام سوال می‌پرسد مثل سوال فقهی، اخلاقی و یا سوالات مربوط به سبک زندگی. مثل
شخصی که برای حل مشکل جسمی خویش به امام صادق مراجعه کرد؛ امام به او پاسخ داد صبح وشب
غذا بخور. هنگام پاسخ امام به شخص راوی تعجب کرد که امام این را از کجا می‌داند و ایشان این آیه
را تلاوت کردند لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيهَا بُكْرَةً وَعَشِيًّا. با تدبر در قرآن می‌توان سبک زندگی برداشت کرد مثل این
آیه که راجع به بهشت و جهنم است. از آیات بهشت و جهنم می‌توان سبک زندگی را برداشت کرد و
یک سوم قرآن درمورد آیات بهشت و جهنم است. 3- احادیثی که برخورد موضوعی با آیات قرآن دارند
4- احادیثی که سوره‌های قرآن را توصیف کردند و به تقسیم‌بندی‌های مختلف سوره‌های قرآن
پرداختند.
7- دکتر معصومه طاهریان دانش‌آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه مازندران در ارائه
مقاله خویش با عنوان تدبر در قرآن با رویکرد مناسب سور بیان داشتند؛ با وجود تفاوت‌های مختلفی که
در تعاریف تدبر وجود دارد، یک وجه مشترکی که قابل مشاهده است کشف هماهنگی‌های بین آیات و
کلمات در قرآن است؛ که این آیات با آیات قبل و بعد چه برداشتی می‌توان کرد که این امر در بحث تدبر
در قرآن بسیار پررنگ است. علم دیگر در علوم قران تناسب است. تناسب انواعی دارد و یک قسم آن

تناسب سور است که اختلافی ترین نوع آن است. مبنای این علم را توقیفی بودن سور گرفته‌اند. در مورد
ترتیب سوره‌های قرآن چند دیدگاه وجود دارد: 1- توقیفیت 2- اجتهادی بودن 3- توقیفی اجتهادی. بیشتر
علما قائل به اجتهادی بودن سور هستند.
8- در پنل دوم این همایش ابتدا حجت الاسلام علی صبوحی استاد و پژوهشگر قرآنی، موسسه
تحقیقاتی تدبر در کلام وحی در مورد نسبت سنجی تدبر در قرآن با نظامات اسلامی بیان کردند؛ این
بحث، بحثی میان رشته‌ای است که با حوزه قرآن و مسائل علوم قرآنی، حوزه حدیث، مسائل فقهی و
بطور خاص شاخه حاکمیتی از مسائل فقهی در ارتباط است که هر کدام در این مسئله نقش و سهمی
دارند. ایشان در مقاله خویش نسبت تدبر در قرآن را با شاخه خاصی از فقه اسلامی به نام فقه نظام تبیین
کردند. ایشان بیان کردند تدبر در قرآن از دوره گذاری عبور می‌کند یعنی گذار از دوره شک و تردید
به سوی اطمینان و ثبات. همچنین بحث تدبر در قرآن دارای مخالفان و موافقانی است. در دو دهه گذشته
تدبر در حال گذار از دوره شک و تردید به سوی اطمینان و ثبات حرکت می‌کند. همچنین فقه نظام مانند
تدبر دارای مخالفان و موافقانی است و از یک دوره گذار در حال عبور است. می‌توان گفت در بحث
فقه نظام مباحثی که از شهید صدر در اختیار است. موافقان و مخالفان آن مباحث یکسری چالش‌های
علمی را ایجاد کرده‌اند که در حوزه علوم فقهی و علوم تابعه آن در دست بررسی و تحقیق فاضلان و
پژوهشگران است. وقتی ما از مفهوم فهم قرآن عبور می‌کنیم وبه مفهوم عمل به قرآن می‌رسیم در
حقیت ما وارد حوزه فقه شده‌ایم. در حقیقت فقه دانش عمل به قرآن است. درواقع فقه دانشی است که
متکفل امکان سازی و اعتبار بخشی عمل به قرآن است و این مهم را با استخراج احکام عملی بر اساس
منشی عاقلانه از رهگذر فهم و استنباط قرآن و روایات معصومان مبین قرآن پیش می‌برد که این قرآن و
روایات محل استنباط فقیه است. در پایان بیان داشتند تدبر در قرآن راه عبور از فهم گذاره‌ای و رسیدن
به درک نظام‌مند از قرآن و رهیافت به حضور قرآن در فرایند استخراج نظامات اسلامی و به بیان دیگر
عبور از فقه گذاره‌ها به فقه نظام است. یکی از مهم‌ترین خروجی‌های تدبر در کنار تامین ایمان جمعی
به دین جامعه اسلام محصول تلاش‌های تبلیغی و ترویجی جریان‌های تدبری است. این خروجی مهم
تامین منبع معتبر استخراج نظامات اسلامی و هموار ساختن مسیر حرکت بسوی تمدن اسلامی است. یکی
از مهم‌ترین نیازهای فقه نظام دسترسی به منبعی معتبر و الهی برای شناخت روز آمد و غیر منفعلانه
نظامات اسلامی است؛ بر این اساس پیوند این دو دانش یکی از زمینه‌‌سازهای تولد سالم نظامات
اسلامی و یکی از آغاز کننده‌های رقابت تمدن اسلامی با تمدن حاکم مادی بشری و در نهایت یکی از
بشارت دهنده‌های پیروزی نهایی تمدن الهی و غلبه حضور فقه در جهان اسلام است. از پیوند دانش تدبر
و فقه نظام رهگذر حرکت بسوی تمدن اسلامی هموار خواهد شد.
9- خانم دکتر فروغ پارسا دانشیار گروه الهیات و معارف اسلامی (علوم قرآن و حدیث) پژوهشگاه
علوم انسانی و نائب رئیس انجمن ایرانی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی به ارائه مقاله خویش با عنوان
امین حسن اصلاحی طلایه‌دار رهیافت‌های تدبری به قرآن پرداختند. ایشان در زمینه جریان‌شناسی
رهیافت‌های تدبری، بحث رهیافت تدبری امین احسن اصلاحی را به عنوان یکی از قرآن پژوهان متقدم
در حوزه رهیافت‌های تدبری معرفی کردند. سپس بیان کردند برای اینکه بتوانیم واژه تدبر را
جریان‌شناسی کنیم و یک نگاه تاریخی به تدبر داشته باشیم نخست باید به سراغ خاستگاه این نوع رهیافت
قرآن کریم برویم. شاید بتوان گفت مهم‌ترین خاستگاهی که در این رابطه وجود دارد اشارات و آیاتی

است که در خود قران کریم با آن مواجه هستیم که ضرورت بحث تدبر را به مخاطبان مطرح می‌کند.
می‌توان گفت بحث تدبر به لحاظ تاریخی مقارن با این امر است که قرآن به چاپ رسیده و بیشتر در
دسترس عموم مردم قرار گرفته است که مردم می‌توانند مخاطب قرآن واقع شوند. از دیدگاه خانم دکتر
پارسا مهم‌ترین عامل در ترویج حرکت تدبری در قرآن کریم مربوط به حرکت اصلاح اندیشه دینی سید
جمال الدین اسد آبادی است و راهبردی که ایشان برای حل مسائل اجتماعی مطرح کردند. ایشان بر این
باور بود برای حل مسائل عصری و اجتماعی ما باید به سراغ قرآن کریم برویم. راهبرد عمده ایشان
بازگشت به قرآن برای حل مسائل اجتماعی بوده است. رهیافت تدبری به قرآن با حرکت سید جمال الدین
بوجود آمد.کل حرکت تفسیری که سید جمال پایه گذاری کرد منجر یه پیدایی رویکردهای مختلف تفسیری
شد مثل رویکرد تاریخی، علمی، ادبی به قرآن کریم که به نوعی تدبر در قرآن لحاظ می‌شوند. ایشان
بیان کردند همه کسانی که رویکرد تدبری به قرآن دارند دغدغه مسئله اجتماعی را در حوزه فهم قرآن
لحاظ کردند. هدف اصلی اصلاحی از رویکرد به قرآن اصلاح جامعه و ارتقاء آگاهی مسلمانان بوده
است. همه شخصیت‌هایی که با رهیافت تدبری وارد حوزه قرآن کریم می‌شوند به دنبال فهم جدید از
قرآن هستند و تاکید می‌کنند ما به دنبال فهم بی‌واسطه از قرآن هستیم. در اصل تدبر قیامی علیه
روش‌های سنتی تفسیر است. ضرورت تفسیر قرآن به قرآن یکی از مهم‌ترین بحث‌هایی بوده که
اصلاحی برای آن ارزش قائل بودهاست. نظریه اصلاحی در تدبر بحث قرآن به قرآن است. همچنین
اصلاحی معتقد است ترتیب و چینش کنونی قرآن اصالت دارد و همین ترتیب نظم و پیوستگی قرآن را
نشان می‌دهد. از نظر او کلید فهم قرآن انسجام است و مسائل اجتماعی عصری باتوجه به این نظریه
می‌تواند تبیین شود. از دیدگاه اصلاحی در بحث انسجام، هر سوره دارای یک موضوع محوری است که
همه آیات سوره را به یکدیگر وصل می‌کند و هر سوره با قبل و بعد از خود در ارتباط است؛ به همین
دلیل همه آیات قرآن بصورت یک واحد منسجم است که با آن مواجه می‌شویم. اصلاحی برای اینکه
نظریه انسجام خود را معین کند سوره‌های قرآن را در هفت گروه طبقه بندی کرده است. او معتقد است
در هر هفت گروه یک سوره مکی حتما وجود دارد و به دنبال آن سوره‌های مدنی هستند. در سوره‌های
مکی ما با مباحث نظری مواجه هستیم که در سوره‌های مدنی احکام عملی مربوط به آن مباحث نظری
مطرح می‌شود. در نظریه اصلاحی سوره‌ها مکمل هم هستند که به شکل‌های مختلف خود را نشان
می‌دهند.
10- آقای دکتر مرتضی سلمان‌نژاد دانش‌آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث از دانشگاه فردوسی
مشهد به ارائه مقاله خویش با عنوان تدبر در قرآن و چالش فهم؛ در جستجوی وضعیت میانه پرداختند.
ایشان درمورد تدبر در قرآن و چالش فهم بیان کردند تدبر مهملی است برای اینکه عامه مردم خود را
درگیر فهم قرآن کریم کنند. این پدیده، پدیده‌ای جدید و مربوط به دو الی سه دهه اخیر است. جریان‌های
تدبری تلاش می‌کنند خود را از چنگال جریان‌های تفسیری رها کنند و با شعار اینکه قرار است به
سراغ متن اصیل بروند به نوعی رویکرد تدبری را اتخاذ می‌کنند و از این طریق مخاطبان بسیار زیادی
را به سمت خویش جلب کردند. در تقابل گروهی که تلاش می‌کنند درک پیچیده از فهم قرآن را نشان
دهند، جریان‌های تدبری تلاش می‌کنند فهم آسان جلوه‌گری کند و اینکه مانعی برای فهم وجود ندارد.
این شعار را در راستای این قرار می‌دهند که عموم مردم را درگیر فهم کنند و عموم مردم را دعوت
می‌کنند به سراغ فهم قرآن بیایند. متولیان فهم قرآن که تلاش می‌کردند عموم مردم را دعوت به فهم
قرآن کنند این اصل را پذیرفته بودند که قرآن با ترجمه خالی نمی‌تواند راهگشا باشد. لذا قرآن‌هایی بودند

که در کنار ترجمه و متن عربی دارای خلاصه التفاسیری بودند که تلاش می‌کند آن پیچیدگی‌ها و
ابهامات آیات را به نوعی بر طرف کند. نخستین قرآنی که با ترجمه عبد الحسین آیتی در اواخر دهه
بیست در ایران چاپ شد همراه با توضیحات جداگانه‌ای بود که تلاش می‌کرد هم شان نزول و هم
مباحث تفسیری را اشاره کند و حتی توضیحاتی داشت که در راستای توضیح برخی مسائل در راستای
پاسخ به فرقه بهائیت بود که این فرقه تلاش می‌کرد آیات را به سود خویش بیان کند.
11- دکتر نرگس بهشتی دانش‌آموخته دکتری قرآن و حدیث دانشگاه قم به ارائه مقاله خویش با عنوان
بررسی جریان‌های تدبر در قرآن در ایران معاصر از کیوان قزوینی تا اخوت پرداختند. ایشان به
مقدماتی در مورد جریان تدبر پرداخته و بیان کردند منظور از جریان، یک تشکل معین با مبانی فکری
مشترک است که می‌تواند بروز اجتماعی داشته که این بروز اجتماعی می‌تواند بصورت یک فراورده
علمی با تاثیر بر مخاطبین خاص و تاثیر بر مخاطبین عام باشد. همچنین بیان داشت تعاریف متفاوتی از
دوره معاصر ایران وجود دارد و آنچه مد نظر است تعیین دوره مشروطیت به بعد است به واسطه تاثیر
گذاری که در جامعه ایرانی دارد؛ به واسطه حق انتخاب و حق اطلاع پیدا کردن به دلیل اینکه یکی از
معیارهایی که فرد انتخاب‌گر باشد این است که اطلاع داشته باشد که این امر تاثیر در جامعه دارد. در
ادامه ایشان به معرفی کتاب‌هایی در زمینه تدبر پرداختند و با ارائه توضیحاتی شیوه مولف هر یک را
بیان کردند.
12- آقای دکتر محسن قاسم‌پور به ارائه مقاله خویش با عنوان پیدا و پنهان رهیافت تدبری سید قطب
پرداختند. تدبر قرآن و چیستی او یکی از بنیادی‌ترین مفاهیم در آموزه‌های تفسیری و سنت دینی است.
زمانی که ما در آیات قرآن می‌نگریم باید تدبر را از جنس استنطاق و دریافت نکات و الهامات درونی
آیات بدانیم که با تفسیر متفاوت است. در تفسیر یکسری مقدمات و مدخل‌ها و دانش‌های پیشینی نیاز
داریم ولی در تدبر به دلیل همگانی بودن، این مدخل‌ها و مقدمات لازم نیست. در تفسیر سید قطب فی
ظلال القرآن بر اساس پژوهش‌هایی که صورت گرفته نمونه و شاخصه یک تفسیر تدبری است. خروجی
و برون داد تدبر از منظر سید قطب این است که، می‌توان گفت زیرساخت و مبنای تفسیری او است.
سید قطب در اینکه قرآن کتاب برنامه است بسیار تاکید می‌کند. به عنوان نمونه در ذیل آیه 41 سوره
انفال در باب یوم الفرقان که موضوع جنگ بدر است بیان می‌کند: معنای آیات قرآن تنها با اطلاع از
مقاصد واژگانی و مطالب بیانی درک و فهم نمی‌شود بلکه لازم است بیش از هر چیز در فضای تاریخی
و یک جنبش حرکت کنیم تا با واقعیت‌های زنده آن‌ها زندگی کنیم. در رهیافت متدبرانه سید قطب آنچه
بیشتر مشهود است ارجاع مستقیم به خود قرآن و الهام‌گیری و عبرت‌گیری از برنامه‌ها است. شاخصه
دیگری که از منظر سید قطب باید بر آن تاکید کرد این است که، ایشان با توجه به ضرورت عصری
بودن تفسیر و انتظار پاسخ‌گویی قرآن به نیاز زمانه و اینکه قرآن برنامه و روش زندگیست معتقد است
عینیت بخشیدن به چنین انگاره‌ای تنها از راه تدبر و الهام‌گیری از مبانی تفسیری او است و زیر ساخت
این تدبر در قرآن در یک نگاه کلی به عقیده سید قطب به شعار بازگشت به قرآن باز می‌گردد. در
نظرگاه سید قطب سه‌گانه قرائت، فهم و عمل بسیار مهم است و اگر قرائت زمینه تدبر است نتیجه آن باید
در تدبر متبلور شود. نظر دیگری که سید قطب به آن معتقد است ساختار واحد داشتن سوره یا وحدت
موضوعی سوره است که مبتکر آن سید قطب است و کشف تناسب بین آیات و سوره‌ها که در نگاه کلان
در خدمت کشف ساختار حاکم بر قرآن است از صبغه‌های تدبری سید قطب محسوب می‌شود.

13- در پنل سوم این همایش ابتدا آقای دکتر سید رضا مودب استاد گروه الهیات و معارف اسلامی
دانشگاه قم به ارائه مقاله خویش با عنوان کارکردهای اجتماعی جلسات تدبر در قرآن در توسعه فرهنگ
قرآنی در ایران معاصر پرداختند. تدبر و تامل در آموزه‌های وحیانی و پیش از آموزش قرآن کریم در
ایام صباوت بی‌تردید در شمار مولفه‌های موثر در تربیت دینی نسل‌های گذشته بوده است. بحث درباره
معنا و تفسیر کلام الهی، رکن و محور اصلی همه حلقه‌های مطالعاتی و جلسات آموزشی در سال‌های
متمادی پیش از انقلاب اسلامی مردم ایران بود. همچنین ایشان بیان داشتند تشکیل جلسات انس با قرآن و
تدبر در آموزه‌ها و آیات قرآن و تلاش برای کاربست آن‌ها در زندگی فردی و اجتماعی امروز نیز باید
به مثابه راهکار آموزشی و پژوهشی مورد توجه سازمان‌ها و نهادهای فرهنگی قرار گیرد و
ساختارهای مناسبی برای تحقق این مهم تدارک گردد.
14- خانم دکتر لیلا هوشنگی دانشیار گروه ادیان و عرفان دانشگاه الزهرا (س) به ارائه مقاله خویش
با عنوان بازخوانی و تدبر در متون مقدس و قرآن: بنیادگرایان و جایگاه کنونی زنان در جامعه پرداختند.
ایشان در مقاله خویش به واکاوی رویکرد بنیادگرایان با تکیه بر متون مقدس در دو سنت دینی مسیحی و
اسلامی درباره جایگاه زنان در جوامع مدرن پرداختند. بنیادگرایی پدیده ای متعلق به قرن20 که در
مخالفت با مدرنیسم در میان مسیحیان انجیلی امریکایی ظهور یافت. بنیادگرایی در تقابل با مدرنیته و تجدد
گرایی بوجود آمد. به اعتقاد آن‌ها تجدد بنیادهای ایمان را تهدید می‌کند. بنیادگرایان اساساً تحولات عصر
جدید را برای دین خطرساز لحاظ میکنند و از هر روشی برای جلوگیری از توسعه این تحولات استفاده
می‌کنند. آرمانگرایی بنیادگران مبنی بر بازگشت به دوره طلایی پیشین و زندگی سنتی و تعریف جایگاه
زنان در خانواده و اجتماع است. در این دو سنت دینی، بنیادگرایان با خوانش خاص خود از کتاب مقدس
و قرآن به عبارتی با حذف سنت تفسیری و مراجعه مستقیم به متن مقدس با این تحولات به مخالفت جدی
می‌پردازند. اینان با استناد به تاریخ مردسالارانه و نیز بدون توجه به تفسیرهای جدید می‌کوشند به
مقابله با خواسته‌های متعدد زنان، خواهان حقوق فردی و اجتماعی همسان با مردان بپردازند.
15- آقای دکتر محمد مهدوی استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تبریز به ارائه مقاله
خویش با عنوان بررسی ظرفیت‌ها و کارکردهای اجتماعی تدبر در توسعه فرهنگ قرآنی در ایران
معاصرپرداختند. ایشان بیان داشتند بدون شک دستیابی به سعادت در زندگی فردی و اجتماعی جز از
طریق آیات قرآن کریم امکان پذیر نیست. تدبر در قرآن علاوه بر ترجمه و تفسیر آیات، جایگاهی محوری
دارد. همچنین تدبر مانع نفوذ ابهام و تردید در آیات قرآن می‌گردد. این مهم در کنار اهمیت بالای جامعه
و روابط اجتماعی، بررسی آموزه‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم را ضروری می‌سازد و با تدبّر در
آیات قرآن می‌توان به درک بهتری از آموزه‌های اجتماعی قرآن دست یافت. تدبّر در آیات قرآن، دارای
آثار اجتماعی ازجمله « رفع اختلاف و تفرقه بین مسلمانان»، «عبرت‌آموزی»، « درک احکام حلال و
حرام الهی»، « پایه‌ریزی روابط اخلاقی بر پایه آموزههای قرآنی»، «کسب آگاهی» و « حق‌شناسی»
است.
16- خانم دکتر مریم صانع‌پور استادیار گروه تاریخ و تمدن غرب پژوهشگاه علوم انسانی و
مطالعات فرهنگی به ارائه مقاله خویش با عنوان تدبر در سوره نساء با رویکرد عدالت اقتصادی
پرداختند. ایشان بیان کردند منظور از تدبر «کشف هماهنگی بین و موضوع سوره» است. سوره‌ای که
هسته اصلی آن رفع تبعیض‌های مالی و برقراری عدالت اقتصادی میان زن و مرد است. ازجمله آیاتی

که موجب مباحث جنجالی میان مسلمانان و غیرمسلمانان شده، آیه 34سوره نساء است که از قوامیت مردان
نسبت به زنان سخن می‌گوید. باید توجه داشت سوره نساء در زمانه‌ای نازل شد که زنان جزء اموال مردان
محسوب می‌شدند و پس از مرگ شوهر، به ورثه تعلق می‌یافتند، به همین علت آیات سوره نساء از
استقلال زنان در زمینه‌های مختلف ازجمله استقلال اقتصادی ایشان دفاع می‌کند. اگر قرآن کریم برای رفع
ستم و تبعیض قواعدی را وضع کرده است این امر به منزله تأیید شرایط ظالمانه عصر نزول نیست، زیرا
شرایط اجتماعی و ذهنیت جامعه عرب پیش از اسلام اموری متغیّر هستند که قرآن به منظور رفع آنها و
ارائه راهکارهای مناسبی برای برقراری عدالت نازل شده است. تدبر در آیات سوره نساء نشان می‌دهد این
آیات راهکارهایی ترسیم نموده تا جایگاه زنان از فرعی به اصلی تغییر کند تا بتوانند از حقوق برابر انسانی
بهره‌مند شوند.
17- در ابتدای پنل چهارم آقای دکتر مجید معارف استاد گروه الهیات و معارف اسلامی (علوم قرآن و
حدیث) دانشگاه تهران به ارائه مقاله خویش با عنوان تحلیل ساختار تدبر محورانه قرآن کریم پرداختند.
ایشان در ابتدا به مفهوم شناسی تدبر پرداختد و بیان کردند: ریشه ی تدبیر و تدبردبر به معنای پشت و یا
دَبر بر وزن اَبر است. تدبر در معنای لغوی یعنی بررسی نتایج و عواقب و پشت و روی چیزی. تدبر در
معنای اصطلاحی خصوصا در ارتباط با قرآن درک مفاهیم و مقاصد آیات قرآن در سطوح مختلف است.
تحلیل ساختار تدبّرمحورانه قرآن کریم، مرتبه‌ای از بهره‌برداری بیشینه حقایق قرآنی، تدبر در مضامین
آن است که در قرآن و روایات معصومان بسیار مورد تاکید قرار گرفته است. درادامه ایشان به آثار و
نتایج تدبر در قرآن اشاره کردند که این آثار شامل آثار علمی و آثار علمی و معنوی است. آثار علمی: 1-
درک حقایق قرآن از محکمات و متشابهات 2- درک اعجاز قرآن از طریق هماهنگی موجود در آیات 3-
شناخت احکام، حلال و حرام و آشنایی با تکالیف 4- درک صحیح در تنظیم روابط اخلاقی. آثار علمی و
معنوی: 1- موعظه پذیری 2- افزایش ایمان 3- افزایش خشوع 4- عملگرایی نسبت به قرآن 5- تقویت
انس با قرآن.
18- خانم دکتر مریم قبادی استادیار گروه علوم قرآن و حدیث پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات
فرهنگی به ارائه مقاله خویش با عنوان نسبت تدبر و تاویل پرداختند. ایشان بیان داشتند صرفنظر از
چیستی تدبّر، در اولین نگاه، مرزهای مشترک معنایی این واژه با تأویل، نوعی سنخیت و قرابت را میان
این دو مقوله مفهومی بازتاب میدهد. تدبیر یعنی با دقت نگریستن به چیزی که عاقبت امر به آن بازمی‌گردد
و تدبّر عبارتست از اندیشه و تفکّر در عاقبت امر. در خلال معانی متعدد و گسترده تأویل علاوه بر تفسیر،
معانی رجوع، مرجع، ابتدا، آغاز، پایان، عاقبت، تدبیر و تقدیر نیز آمده است. تدبّر سطح نخستین و اولیه
تأویل است. در تاویل ابعاد عمیق‌تر و لایه‌های بیشتری مورد بررسی قرار می‌گیرد اما در تدبر بیشتر
لایه‌های ظاهری متن مورد جستجو می‌شود. از آنجا که تدبر و تاویل هر دو به دنبال فهم ژرفای متن
هستند توعی تلازم و همراهی میان این دو وجود دارد با این تفاوت که در تأویل، سطح فهم بسی عمیق‌تر
و گسترده‌تر است.
19- آقای دکتر شروان عطایی دانشیار گروه خط و سازه‌های ریلی دانشکده راه‌آهن دانشگاه علم و
صنعت ایران به ارائه مقاله خویش با عنوان شناسایی زمینه تاریخی متن قرآن از رهگذر فهم تدبری در
چارچوب نظریه انسجام پرداختند. ایشان بیان داشتند تدبّر در قرآن با فرض یکپارچگی مضمونی

سوره‌های قرآن، در برخی تفاسیر معاصر همچون فی ظلال القرآن (سید قطب)، المیزان فی تفسیر
القرآن(طباطبایی) و تدبّر قرآن(امین احسن اصلاحی) موردتوجه قرارگرفته است. بر این اساس، نظم و
ترتیب آیات در مصحف براساس حکمت تلقی شده است تا غرض سوره شناسایی گردد. برمبنای نظریه
انسجام تدبّر دریافت پی درپی آیات هر سوره است که به فهم منسجم سوره منجر می‌گردد و با توجه به
تحدّی قرآن به سوره، سوره را اصلی‌ترین واحد هدایتی و مهم‌ترین جلوه اعجاز قرآن برمی‌شمارد. در
این رهیافت، مفسر می‌کوشد تا نشان دهد که میان آیات هر سوره قرآن، یکپارچگی و انسجام محتوایی و
ساختاری وجود دارد و براساس آن به فهم قرآن کریم می‌پردازد.
20- آقای دکتر قاسم درزی استادیار پژوهشکده اعجاز دانشگاه شهید بهشتی به ارائه مقاله خویش با
عنوان نقد پیش‌فرض‌ها و روش‌شناسی جریان تدبری در دوره معاصر: با تاکید بر دیدگاه‌های دکتر
لسانی فشارکی پرداختند. ایشان به ویژگی‌های مکتب تدبر در مقابل مکتب تفسیر پرداختند. مکتب تدبر به
مکتبی اطلاق می‌شود که به دنبال بازگشت به قرآن آنهم به معنای عمل به قرآن، انس با آن، و دریافت
اهداف هدایتی آن است. مکتب تدبر رویکرد مفسران به قرآن را رویکردی آسیب‌زا می‌داند که سبب شده
مخاطبین قرآن از این کتاب الهی فاصله بگیرند و از اهداف هدایتی آن دور بمانند. تدبّر امری عمومی است
در حالیکه تفسیر تخصصی و مخاطب خاص دارد. تدبر شخصی است اما تفسیر عمومی است. ایشان در
این پژوهش با تمرکز بر مهم‌ترین مبانی و روش‌ها و به شکل خاص با تأکید بر رویکرد دکتر لسانی
فشارکی به نقد روش و مبانی موردنظر آن‌ها پرداختند و بیان کردند اولین نقد به نوع نگاه این جریان به
زبان قرآن است. از نگاه ایشان زبان قرآن، زبان ویژه‌ای است که نیازمند مبیّن زبانی نیست و اصالت در
الفاظ است و نه مفاهیم.
21- آقای دکتر احمد پاکتچی دانشیار علوم قرآن و حدیث پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
به ارائه مقاله خویش با عنوان تدبر و مسئله فهم قرآن و نسبت آن با بازاندیشی دینی پرداختند. ایشان بیان
داشتند در طول تاریخ آنچه در حوزه فهم قرآن بدان پرداخته شده و امکان رشد یافته، تفسیر قرآن است.
تدبر در طی قرن‌های متمادی، مفهومی محوری در در حوزه فهم متن مقدس نبوده است. باید گفت زنده
کردن مفهوم قرآنی تدبر محصول جریان بازاندیشی دینی در جهان اسلام است که سابقه آن از یک و نیم قرن
فراتر نمی‌رود. جریان معاصر تدبر از تلاقی دینباوری و اندیشه مدرن برآمده و به عنوان جریانی در
عرض تفسیر شکل گرفته است. ازجمله مؤلفه‌های تدبر در این کاربرد بازاندیشانه، 1- فاصله گرفتن آن
از سنت پیوسته تفسیری 2- عمومی‌سازی فهم قرآن در طبقات مختلف جامعه 3- انحصارزدایی از فهم قرآن
4- اهمیت دادن به تجربه‌های شخصی و عصری در فهم متن مقدس 5- قائل بودن به تکثر معنایی در آن
اشاره کرد.

• < قبلی
• بعدی >