نشستی با حضور اعضای انجمن مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی و اعضای مؤسسه‌ی التمهید
- دسته: بدون مجموعه
- نمایش از شنبه, 12 خرداد 1403 14:09
- مدیر سایت
- بازدید: 147
صبح دوشنبه ۷ خرداد ۱۴۰۳ انجمن ایرانی مطالعات قرآنی
و فرهنگ اسلامی، درمحل پژوهشگاه علوم انسانی
میزبان مهمانانی گران‌قدر از مؤسسه‌ی التمهید و تنی چند از
اعضای بیت مرحوم آیت الله معرفت، آقایان حجت‌الاسلام
والمسلمین عبدالکریم بهجت‌پور، معرفت، صافی، دهقان،
علی دوست و خانم‌ها بهجت پور و یوسفی غروی بود.
در ابتدای بحث جناب آقای بهجت پور ریاست محترم مؤسسه‌ی التمهید در رابطه با تفسیر تنزیلی بحثی را ارائه کردند که در آن از فعالیت‌های علمی مرتبط با این موضوع که در مؤسسه‌ی التمهید مرحوم معرفت انجام شده یا در دست اقدام است، از جمله تألیف چند جلد کتاب در معرفی تفسیر تنزیلی، مبانی، روش‌ها، کاربرد و... گزارش دادند.
دکتر بهجت پور در بزرگ‌داشت تلاش‌های مرحوم محمدهادی معرفت، بنیان‌گذار مؤسسه‌ی التمهید، به أخذ مجوز تأسیس دو رشته‌ی «تفسیر تنزیلی» و «علوم قرآن» از وزارت علوم اشاره کردند تا به نحوی حق جناب مرحوم معرفت ادا شود و با استمراربخشی به اندیشه‌های آن مرحوم، هم‌چنان خدمات قرآنی این مؤسسه تداوم یابد.
آقای بهجت پور در ادامه به ضرورت تلاش در جهت مهندسی فرهنگی بر مبنای اندیشه‌های قرآنی و اسلامی تأکید کردند تا با به کارگیری الگوی هویت سازی قرآن برای جامعه‌ی عصر نزول، عناصر و هندسه‌ی سازنده‌ی دین در همه‌ی اعصار و امصار و میزان اثربخشی هر یک در تشکیل جامعه‌ی فرهنگی قرآنی قابل تعیین گردد.
تا با خروج یک زنده‌فرهنگ، فرهنگ جدید قرآنی بر پایه‌ی توحید شکل گیرد.
تفسیر تنزیلی در واقع تعیین الگوهایی است که قواعدی مشخص از فعل خداوند را در تشکیل نظام تعلیم و تربیت در عصر رسالت به دست می‌دهد تا آن‌چه طی ۲۳ سال بر اساس نزول تدریجی به خروج زنده فرهنگ عصر جاهلی و ورود فرهنگ جدید اسلامی منجر شده، قابل اجرا باشد.
مطالعات تنزیلی به این هدف کمک می‌کند و توجه به اموری چون احتمال جابه‌جایی آیات، چینش سوره‌ها و ترتیب نزول، در کنار تحلیل دقیق ثمربخش خواهد بود.
تحول فرهنگی با الهام از نزول تدریجی قرآن به دست می‌آید و قواعد تفسیر تنزیلی، هم موضوع جدیدی است و هم نیاز جامعه‌ی علمی امروز و نیازمند بررسی‌های بیشتری است تا هر مفهومی که استخراج می‌شود، از باب بندی یا گردآوری و تحلیل داده‌ها و انطباق با جوامع و... باید کاملاً مورد بررسی دقیق قرار بگیرند.
ایشان برای آشنایی بیشتر با تفسیر تنزیلی به ۱۱ شاخصه‌ای که در سایت تمهید، ارائه شده، ارجاع دادند و در ادامه کتاب «همگام با وحی» را که تفسیری به ترتیب نزول سوره‌ها و برگزیده‌ی نمایشگاه بین‌المللی سال‌های قبل است، معرفی کردند که در آن به مقدمات مربوط به هر سوره، آیات استثنا، غرض سوره و ارتباط و انسجام میان آیات و سور پرداخته شده است.
در تفسیر تنزیلی، ابهامات یک آیه نه بر اساس آیات بعدی، که بر پایه‌ی آیات نازل شده‌ی قبلی مورد بررسی قرار می‌گیرد. زیرا آیاتی که در آینده نازل شده‌اند، با شرایط متفاوت از نظر زمان و مکان شاید پاسخ‌گوی ابهام نباشد.
نقش روایات در تفسیر تنزیلی بر اساس میزان قابلیت اطمینان به آنان تعیین شده و با جری و تطبیق به کار گرفته می‌شوند.
گام دیگر در تفسیر تنزیلی، تعیین اهداف است که تقریباً در نظرات بزرگانی چون جناب علامه طباطبایی، مرتضی عاملی، جناب جوادی آملی، آقای مصباح ۲۹ هدف بر اساس ترتیب نزول در قرآن قابل تعیین است که به ترتیب در سه بخش بینش، گرایش و رفتار قابل تفکیک بوده و هر بخش مقدم بر بخش بعدی است.
ایشان با بیان مثالی به ۲۱ بار کاربرد کلمه‌ی ذکر، اشاره نمود و چنین بیان داشت که اگر دعوت اسلام را به چهار دوره تقسیم کنیم، ذکر در دوره‌ی دعوت مخفی، ۱۲ بار و در دعوت علنی ۷ بار و پس از هجرت در زمان استقرار در مدینه فقط ۲ بار به کار رفته و در پایان رسالت که زمینه سازی برای جانشینی هست، هیچ کاربردی از کلمه‌ی ذکر نمی‌بینیم.
در تفسیر تنزیلی بررسی این مدل در واقع استخراج مراد خداوند و پرسش از این است که این دوره‌ها در رابطه با کلمه‌ی ذکر چه شرایطی داشته و نسبت کاربرد آن در خطاب با مشرکان یا مؤمنین راهگشا خواهد بود. هم‌چنین تعیین حدود پوشش در سوره‌ی احزاب که در ترتیب نزول سوره‌ی ۹۰ است. یا تفاوت کاربرد فلاح با فوز، برای یک محقق پرسش‌هایی از این قبیل که شرایط نزول چه بوده، پیام‌های قابل دریافت آن چیست، بسیار مهم و حاکی از ظرفیت متکاثر اجتماعی آن زمان است. این‌ها در حکم قرائنی افزون بر قرائن موجود به کار تفسیر تنزیلی آمده، مراد خداوند را برای مفسر بهتر تعیین می‌کند. جمع آوری قرائن به مفسر کمک می‌کند تا تفاوت‌ها را درک و با هم مقایسه کند و به نحوی به مراد خداوند نزدیک‌تر شود.
تفسیر تنزیلی در نقطه‌ی مقابل تفسیر ترتیبی نیست، بلکه تفسیر تنزیلی قرینه‌های بیشتری را برای فهم دقیق‌تر بررسی می‌کند. مثلاً آقای جوادی آملی می‌فرمایند که خداوند در امر هدایت اول به فرد، سپس خانواده و سپس جامعه پرداخته است، در حالی که در تفسیر تنزیلی است که مشخص می‌شود که دعوت اکثر پیامبران از جامعه و اصلاح رفتارهای اجتماعی آغاز شده و بیشتر دعوت یا قوم اعبدوا الله بوده که در واقع ابتدا بحث توحید را در رفتارهای اجتماعی مورد توجه قرار داده و سایر نهادها مثل خانواده یا فرد بیشتر در انتهای دوران نزول قرآن دیده می‌شود.
در بخش دیگری از نشست، خانم دکتر اخوان مقدم پرسش‌هایی را در مورد تفسیر تنزیلی و میزان ثمربخشی، پاسخ‌گویی و کارآمدی آن در حوزه‌ی تفسیر و تعیین غرض مطرح کردند که در فرصت محدود، آقای دکتر بهجت پور به تعدادی از آن‌ها پاسخ دادند و پاسخ ایشان در موضوع تحدی تا حدودی مورد توافق بیشتری قرار گرفت. البته به دلیل ضیق وقت، پاسخ‌های کامل‌تر به زمان دیگری موکول گردید.
در بخشی از این جلسه جناب استاد دکتر معارف مطالبی را با عنوان «تفسیر تنزیلی از حقیقت تا واقعیت» ارائه دادند. از نظر ایشان تفسیر تنزیلی یکی از روش‌های مطالعاتی قرآن کریم در عصر حاضر است که مورد توجه خاورشناسان هم قرار گرفته به این دلیل که خاورشناسان در پی یافتن هر گونه مستنداتی هستند که آنان را در شناخت تاریخ اسلام کمک نماید. و آنان چون هر سخنی را در زمان تولد خودش مورد بررسی قرار می‌دهند، تفسیر تنزیلی بسیار مورد توجه آنان قرار داد. محققانی چون ملا الهویش آل غازی و محمد عابد الجابری با هدف بررسی تحول اندیشه‌ی دینی در اسلام به این مهم پرداخته‌اند.
اما کلید واژه‌ی آقای دکتر بهجت پور بحث تربیت است. یعنی یکی از مهم‌ترین کوشش‌های تفسیری که در عصر حاضر با انگیزه‌های مختلف از طرف افراد مختلف انجام می‌شود. اهمیت کار آقای بهجت پور در تعیین قواعد، روش و مبانی در این نوع تفسیر است که بسیار ارزشمند و قابل تقدیر است.
استاد معارف در ادامه به نمونه‌های دیگری در رابطه با تفسیر تنزیلی اشاره داشتند. از جمله تلاش مرحوم مهندس بازرگان در تدوین «تحول قرآن» و تعیین ترتیب نزول سوره‌ها بر اساس طول آیات که به تألیف «گام به گام با قرآن» انجامید و با همه‌ی اشکالات و نقدهایی که به آن ممکن است وارد شود، تلاش ارزشمندی از سوی آن مرحوم برای کشف غرض آیات و هدایت الهی در عصر نزول تلقی می‌گردد.
استاد معارف با اشاره به مصحف امیرالمؤمنین علیه‌السلام به نوان تنها نسخه‌ای که می‌توان گفت «کما أنزل» است اشاره نمود و به دلیل عدم دسترسی به این مصحف، تفسیر تنزیلی را از مصادیق کوشش اجتهادی بشر برای کشف غرض خداوند ستود. در عین حال در تفسیر تنزیلی توجه به ۴ نکته بسیار ضروری است:
۱. میزان اعتماد به روایات ترتیب نزول. از آن جهت که روایات ترتیب، گزارش صحابه و تابعین است و نوع استناد به آن‌ها نیز در میان مفسران یکسان نیست.
ایشان به تجدید چاپ کتاب «درآمدی بر تاریخ قرآن» که ۲۰ سال پیش تألیف کرده‌اند، ارجاع دادند که اخیراً دو فصل را به آن افزوده و ۱۲ روایت را در مورد ترتیب نزول و مصاحف صحابه در جدولی تنظیم و بررسی و تحلیل کرده‌اند. که البته نتیجه‌ی یکسانی به دست نمی‌دهد و باید محتاط بود و بدون ادعای یقین علمی، به قابل اعتمادترین این روایات توجه کرد.
۲. میزان اعتماد به قرائن و روایات در بطن سوره‌های متوسط و بزرگ. ترتیب و چینش آیات در خود سوره‌ها گاهی دارای ابهام است.
۳. میزان اثرگذاری تاریخی و فراتاریخی بودن آیات. تعیین آیات و میزان بستگی آن‌ها به زمان عصر نزول بسیار مهم است.
۴. میزان کفایت و عدم کفایت مباحث در تفاسیر سنتی و میراث تفسیری که با چاشنی‌هایی چون بحث مکی و مدنی بودن آیات، اسباب نزول، ترتیب نزول همراه است و باید بررسی کنیم که آیا با پی گرفتن این میراث می‌توان به تفسیر تنزیلی رسید یا خیر.
استاد معارف در انتهای سخن خویش از باب «ما لا یدرک کله، لا یترک کله» با وجود انکارناپذیر بودن اشکالات و نقدهایی که به تفسیر تنزیلی شده و می‌شود، به راهگشا بودن و قابلیت آن برای حل برخی ابهامات اذعان داشت و افزود که باید این روش مورد استقبال قرار گیرد.
در ادامه‌ی نشست، آقای دکتر فقهی زاده به قاعده‌ی استتار به عنوان یکی از نظرات مورد توجه مرحوم استاد محمدتقی شریعتی اشاره کردند که در بحث ولایت و خلافت از نظر قرآن، در سال ۴۷ مطلبی را در تبیین آیه‌ی ۳ سوره‌ی مائده و آیه‌ی ۳۳ سوره‌ی احزاب بیان کردند. هست که مضمون آن در بحث ولایت امیرالمؤمنین توجه هم‌زمان به آیات یک و دو و بخش اول آیه‌ی سوم است. اگر این سه بخش با هم دیده شوند، ابتدا بحث وفای به عهد در «اوفوا بالعقود» است و سپس که به سمت عقود فقهی و پس از آن به بحث عقد عقیدتی کشیده شده و استثنای آن هم «إلا من اضطر» امکان خروج هم از عقود فقهی و هم عذر و بهانه برای خروج از عقد عقیدتی در حالت اضطرار پیش‌بینی شده است.
این نظریه در آیات سوره‌ی احزاب و خطابات آن به همسران پیامبر، خود پیامبر و اهل بیت علیهم‌السلام بسیار قابل توجه است که در آیه‌ی تطهیر خطاب از آیه‌ی ۲۸ در مورد خود پیامبر است و نه همسران آن حضرت. این مبحث در واقع ذیل عنوان استتار و صنعت التفات - که در ادبیات بسیار جا افتاده و کاربردی است - قابل جمع خواهد بود.
در پایان نشست آقای دکتر بهجت پور به برخی نکات بیان شده توسط آقایان دکتر معارف و فقهی زاده به اختصار پاسخ دادند و با پذیرش برخی ایراداتی که در تفسیر تنزیلی امکان دسترسی یقینی به غرض را محدود می‌سازد، اظهار امیدواری کرد تا با تلاش بیشتر در کاربردی‌سازی تفسیر تنزیلی بتوان به توسعه‌ی فرهنگ قرآنی و تربیت دینی خدمت کرد.
این نشست پس از اقامه‌ی نماز و صرف نهار با ذکر صلوات، علاوه بر درگذشتگان سانحه‌ی اخیر و به ویژه به روح پرفتوح مرحوم آیت‌الله معرفت پایان یافت.
تهیه و تنظیم: مریم جزائری
